I. Nhận thức vấn đề
Trong
cuộc sống, con người luôn phải tranh đấu, ganh đua vì mưu cầu sự tồn tại bản
năng sơ cấp nhất cho đến sự tồn tại cao cấp. Do đó ở người nọ người kia, ở nơi
này nơi khác, từng công việc cụ thể sẽ có những sự tranh đấu ở các mức độ khác
nhau. Trong cái quay cuồng tranh giành, đấu tranh đó, nếu con người bước ra khỏi một cách
nhẹ nhàng giải thoát, từ là họ đã đạt đến sự nhường nhịn.
Nhường nhịn là một đức tính
quý, nó hóa giải được mọi tình huống phức tạp và tôn vinh giá trị cao đẹp của
con người; nhường nhịn chính là một mỹ đức, là cái mỹ trong cái chân - thiện - mỹ.
Nếu có ai đó cho
rằng sự nhường nhịn là hèn kém, nhục nhã, phải chịu "thua thiệt" thì
đó là một suy nghĩ thiếu tích cực, thậm chí sai lệch. Người
biết nhường lợi ích khi hợp tác không phải là người "ngu" mà đó là
người hiểu thế nào là sẻ chia. Trên thực tế biết
bao người đã phải trả giá đắt do cố chấp nhau không đáng, có khi đánh đổi cả
sinh mạng chỉ bởi thiếu nhường nhịn và tha thứ; nhiều người cũng đã phải hối tiếc
vì những hậu quả để lại do thiếu nhường nhịn (ví dụ những vụ xô xát sau va chạm
giao thông; những vụ thanh toán đến đoạt cả tính mạng chỉ vì bị cho là
"nhìn đểu").
Đối lập với sự nhường nhịn là sự thiếu nhường nhịn qua biểu hiện tranh
giành, tranh cướp. Khi chưa có quyền lợi thì sống với nhau vui vẻ, nhưng khi ai
đưa ra đó một chức gì đó, một mối lợi nào đó thì lao vào tranh giành, tranh cướp.
+ Người nhường nhịn luôn
nghĩ đến người khác, giành quyền lợi tốt đẹp cho người khác; biết tha thứ cho
người khác, giữ lòng thanh thản khi gặp điều trái ý nghịch lòng.
Trong tâm thế của một người nhường nhịn, họ sẵn sàng hi sinh lợi ích, hạnh
phúc của cá nhân mình vì người khác. Người nhường nhịn sẽ coi sự hi sinh, thiệt thòi đó
là bình thường, đôi khi còn "vui vẻ" coi đó là việc tích phúc, tích
đức, thể hiện sự cao quý của bản thân.
Người
nhường nhịn không có nghĩa là không
cạnh tranh, thi đua trong công việc và trong cuộc sống. Người nhường nhịn cũng phải là người
biết cạnh tranh vươn đến "cái đẹp"*,
phải là người biết xấu hổ với cái sai do mình hay tổ chức mình gây ra, biết thông cảm, chia sẻ, biết dung hòa trong
quan hệ; lấy tình thương, trách nhiệm và lòng vị tha để thay thế cho sự tức
giận, bốc đồng. Người biết
nhường nhịn bao giờ cũng cao hơn về mặt văn hóa so với kẻ hưởng cái sự nhường
ấy, bởi người nhường là người có, người muốn là người chưa có.
+ Người thiếu nhường nhịn là người không thể tự kiểm soát được mình trước những tác động từ môi trường bên ngoài, là người có tâm thế bốc đồng,
kích động, sẵn sàng tranh cướp lợi ích khi có cơ hội.
M. Gottfredson và T. Hirschi khi bàn về hiện tượng tội phạm đã đưa ra khái
niệm “tự kiểm soát bản thân kém” (tạm dịch từ chữ low-self control) để giải
thích về những người rất bốc đồng, rất kích động trong khi hành động... Những
người này luôn tìm cách đối nghịch lại với
những người thận trọng, biết suy trước tính sau trước khi hành động. Do không
được giáo dục để có cái nhìn xa trước khi hành động nên họ luôn muốn đáp trả tức
thì những tác động từ bên ngoài. Bên cạnh đó, người tự kiểm soát bản thân kém
cũng là người thích đi tìm những giải pháp dễ dàng để giải quyết vấn đề (ví dụ
dùng vũ lực), dù những giải pháp ấy có thể gây ra hậu quả cực kỳ nghiêm trọng.
Quả vậy, để giải quyết mâu thuẫn một cách hợp thức thì người ta phải biết
thương lượng đúng sai với nhau (tức là những giải pháp khó), trong khi cách dễ
dàng là "dùng thịt đè người", xử lý đối phương cho nhanh, gọn hơn.
Gottfredson và Hirschi cho rằng “tự kiểm soát bản thân kém” xuất phát từ
việc cá nhân không được giáo dục một cách đúng đắn khi còn nhỏ từ trong gia
đình lẫn trường học, cộng với những hình ảnh bạo lực từ xã hội, phim ảnh, game
online... khiến họ không thể tự kiểm soát được mình trước những kích thích,
những thất bại từ môi trường bên ngoài[1].
* Xã hội nhường nhịn:
Xã hội nhường nhịn là xã hội mà ở đó mỗi cá nhân tự định vị được bản thân trong
tổ chức, nhóm xã hội của mình; mỗi tổ chức, nhóm xã hội được xây dựng vì một xã
hội trách nhiệm, dân chủ, minh bạch; con người biết điều tiết hài hòa lợi ích
giữa cá nhân và cộng đồng.
Tuy nhiên, trong quá trình tự
định vị bản thân để tạo thành cái bản gốc ổn định, chúng ta cần hiểu rằng cái
gốc của nhường nhịn là sự hiểu biết và cơ sở để cho sự nhường nhịn tồn tại phải
là sự công bằng. Do vậy, nhường nhịn là cái cao quý, nhưng ẩn chứa sau đó bất
kể ai trong tâm thế cũng mong muốn có sự công bằng nhất định; đây là cái mà
chính thể cần lưu tâm.
Trong xã hội nhường nhịn, dù
đối tượng được thụ hưởng giá trị của sự nhường nhịn là ai thì sự nhường nhịn hoặc những mất mát/ thiệt thòi (trong ngắn
hạn) của người nhường nhịn cũng cần được xã hội hoặc đối tác ghi nhận. Người được nhường nhịn chính là đang thụ hưởng giá trị của hạnh phúc; người
nhường nhịn thì đương nhiên là hạnh phúc... vì hạnh phúc là cho đi.
Xã hội nhường nhịn là xã hội
mà ở đó mỗi người dân, mỗi người lãnh đạo, quản lý phải chịu trách nhiệm trước
những hành vi thiếu chuẩn; là xã hội mà ở đó, văn hóa xấu hổ, văn hóa chịu
trách nhiệm, và cả văn hóa từ chức được thể hiện như một lẽ sống bên cạnh những
giá trị văn hóa đời thường khác.
II. Những kiến giải từ kết quả nghiên cứu
Những
sự kiện, hiện tượng thiếu nhường nhịn trong thời gian qua đã khiến nhiều người
lo ngại. Không ít bài viết, nghiên cứu đã than phiền về sự “suy thoái văn hóa”,
về “đạo đức đang suy đồi”, về một “xã hội tranh giành”... Cũng từ đó, có sự suy
diễn: Ngày hôm qua hơn hôm nay! Cuộc sống hôm qua yên bình hơn hôm nay, thời buổi
bây giờ nhiều xáo trộn quá! Bây giờ, người ta không còn nhường nhịn gì nữa! Phải
chăng vì vậy, bây giờ cần xây dựng một xã hội nhường nhịn?
Chúng
tôi đã khái lược về những hành động nhường nhịn và thiếu nhường nhịn trong lịch
sử của dân tộc. Dòng chủ đạo chính mà chúng tôi nhận thấy trong quan hệ ứng xử
vẫn là sự nhường nhịn. Đồng thời qua phân tích, đánh giá thực trạng thiếu nhường
nhịn đã và đang diễn ra những năm gần đây trong xã hội Việt Nam qua sự mô tả của
báo chí và sự đánh giá của người dân (từ nhận thức, thái độ, hành vi của họ)
chúng tôi nhận thấy rằng cần phải xác định rõ những yếu tố cơ bản cấu thành xã
hội nhường nhịn cụ thể:
1) Thượng tôn pháp luật, tuân thủ các giá trị đạo đức xã hội
Mỗi hành vi nhường nhịn hoặc/và thiếu nhường nhịn xảy ra đều có quan hệ mật
thiết với nền tảng đạo đức hoặc/và luật pháp. Luật pháp và con người của cơ quan công
quyền không thể giám sát hết tất cả các khoảng không xã hội, mọi quan hệ xảy
ra, vì vậy, bện cạnh luật pháp, chính đạo đức trong mỗi con người phải tự điều
chỉnh để không vi phạm luật pháp và không vi phạm đạo đức xã hội.
Để có được ý thức đạo đức, ý thức pháp luật, cần phải tuyên truyền, giáo
dục thường xuyên; pháp luật phải được thượng tôn bằng việc áp dụng nghiêm khắc
hình phạt với các vi phạm, "luật pháp bất vị thân".
2) Xây dựng Đức tin - yếu tố quan trọng trong xây dựng Xã hội
nhường nhịn
Một số người
cho rằng sở dĩ người ta trở nên hung hãn như vậy là vì thiếu đức tin. Bởi vậy,
đức tin cần phải được định hướng và xây dựng trong
mỗi con người, bởi khi không có đức tin, con người ta có thể bất chấp thủ đoạn,
tàn ác với nhau, dễ dàng ra tay tàn độc với đồng loại không cần suy nghĩ
gì đến hậu quả do hành động bạo lực của mình gây ra, không sợ bị trả giá.
3) Trước tình trạng trong xã hội
ngày càng nhiều các hiện tượng hành xử trái với đạo đức, trái với truyền thống
văn hóa tốt đẹp cần có nền
tảng hệ giá trị cho giáo dục ở cả nhà trường và xã hội; và xác định lại phương hướng,
cách thức giáo dục. Thay đổi phương hướng, cách thức giáo dục
cần chú trọng một số triết lý trọng tâm:
+ Tôn trọng quyền cá nhân thay cho chạy đua thành tích tập thể;
+ Tôn trọng sự khác biệt thay cho đồng đội bạn cùng tiến;
+ Học sinh là trung tâm thay cho giáo viên là trung tâm;
+ Phát triển toàn diện thay cho học chuyên, "luyện gà chọi";
+ Đọc hiểu phê phán thay cho đọc chép, nhắc lại;
+ Học ít mà chất, hài lòng thay cho học nhồi nhét không biết ứng dụng;
+ Đối thoại thầy trò thay cho truyền thụ một chiều.
Các giải
pháp đưa ra phải hướng đến giá trị bền vững về sự nhường nhịn qua các quan hệ
xã hội, ứng xử xã hội, hành động xã hội; đồng thời, hướng đến nhận thức nhường
nhịn, thái độ nhường nhịn, hành vi nhường nhịn thông qua các hình thức giáo dục/tự
giáo dục, tuyên truyền/tự tuyên truyền.
Đồng thời với xây dựng, củng cố những
yếu cơ bản, căn cốt cho một xã hội nhường nhịn, cần xác định rằng nhường nhịn
là một trạng thái ứng xử
mà chúng ta phải đối diện trong giao tiếp hàng ngày, chúng ta phải
làm hàng ngày chứ không phải là mục tiêu đặt ra để giải quyết. Do vậy, trước mắt cần có các hành động
xã hội tức thời, đó là:
- Xây dựng xã hội
nhường nhịn từ những sự kiện, hành động làm gương, noi gương từ những hành động tốt, sự kiện tốt.
- Xây dựng các trang mạng xã hội
chuyên đưa tin, lên án những vụ việc thiếu nhường nhịn, tạo áp lực dư luận đánh
mạnh vào tâm lý xã hội, cảnh tỉnh người dân, tạo thành phong trào "không
thể chấp nhận".
- Cần
thiết phải có phong trào đánh động về "văn hóa xấu hổ", "văn hóa
tự chịu trách nhiệm"; làm cho con người thấy xấu hổ, tự nhục, tự vấn...mà trước hết là định vị bản
thân, biết mình, biết người, biết cái sai, cái xấu, cái thiếu nhường nhịn của
người khác thì cũng phải tự biết được cái sai, cái xấu, cái
thiếu nhường nhịn của bản thân mình. Xây dựng văn hóa xấu hổ, kiềm chế sự thiếu
nhường nhịn; Xây dựng
văn hóa xin lỗi, văn hóa tự chịu trách nhiệm giải tỏa bức xúc, hướng đến xã hội văn minh.
III. Khuyến nghị với các cơ quan chức năng, cá nhân, cộng đồng
1. Đối với các cơ quan quản lý và nghiên cứu khoa học xã hội
Nghiên cứu về nhường nhịn, sự
nhường nhịn, văn hóa nhường nhịn và xã hội nhường nhịn đang là những nghiên cứu
khởi đầu đơn lẻ. Nghiên cứu xã hội nhường nhịn cần xác định vừa là nghiên cứu
cơ bản, vừa nghiên cứu ứng dụng; vừa nghiên cứu lý thuyết, vừa nghiên cứu triên
khai. Do vậy, các cơ quan quản lý khoa học cần tiếp tục cho triển khai các
nghiên cứu về chủ đề này một cách cơ bản; nghiên cứu chuyên biệt trên nhiều
lĩnh vực như: giáo dục, y tế, giao thông...
Các nghiên cứu cơ bản được định
hướng và đạt theo một khung quan điểm, lý thuyết về sự nhường
nhịn theo Nguyên tắc 3 bước:
(1)- Thấu hiểu và vận dụng các
quan điểm, lý thuyết sẵn có một cách sáng tạo phù hợp
với mục tiêu xây dựng xã hội nhường nhịn;
(2)- Tiến tới sáng tạo trong vận
dụng các quan điểm, lý thuyết về sự nhường nhịn, phù hợp
với bản sắc văn hóa Việt Nam và với đặc thù kinh tế & xã hội Việt nam trong
thời kỳ đẩy mạnh đổi mới và hội nhập quốc tế;
(3)- Tiến tới sáng tạo hoàn toàn
mới, góp phần lập thuyết,
luận thuyết, và dụng thuyết về xây dựng xã hội nhường nhịn tại Việt Nam và trên
thế giới ngày nay.
2. Đối với mỗi người dân, nhóm, mỗi tổ chức xã hội
- Mỗi cá nhân phải được nhận
thức một cách căn bản từ văn hóa truyền thống, đến những hành động hay, những
hành động đẹp, từ đó tường bước có những bước chuyển hợp lý về nhận thức, thái
độ, hành vi nhường nhịn trong cuộc sống.
- Trong giáo dục, nhà trường
cần tăng thời lượng bài học về văn hóa giao tiếp, chú trọng kỷ năng ứng xử vì mục
tiêu "học để cùng sống với nhau".
- Trong gia đình, bản thân
cha mẹ phải làm gương; mỗi hành động, mỗi hành vi của con trẻ phải được định hướng
trong một khuôn mẫu nhất định hướng tới sự hoàn thiện nhân cách đúng ngay từ đầu
đời./.
* Cái đẹp ở đây theo nghĩa rộng, là tất cả những gì có
giá trị; những mặt hàng sản xuất có tiện ích giá trị, những hành động đẹp...
[1] Dẫn theo: Lê Minh Tiến
(2004), "Sự tự kiểm soát yếu kém", https://tuoitre.vn/su-tu-kiem-soat-yeu-kem-418791.htm
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét